1 Inleiding en samenvatting

In deze zaak heeft het CIZ verzocht een opvolgende machtiging tot opname en verblijf van betrokkene te verlenen in een Wzd-instelling voor de duur van twaalf maanden. De rechtbank heeft meerdere (tussen)beschikkingen gegeven, omdat, kort gezegd, eerst nader (onafhankelijk) onderzoek moest worden gedaan naar de vraag of de problematiek van betrokkene meer past binnen het Wzd- of binnen het Wvggz-kader. Bij (tussen)beschikking van 11 juli 2023 heeft de rechtbank beslist het verzoek vanaf dat moment te beschouwen als een verzoek om een zorgmachtiging in de zin van de Wvggz. Bij de bestreden beschikking van 7 augustus 2023 heeft de rechtbank anderszins beslist en een opvolgende machtiging tot voortzetting van opname en verblijf van betrokkene in de Wzd-instelling verleend conform het (resterende deel van het) verzoek van het CIZ. Betrokkene is het daarmee niet eens en klaagt in cassatie dat de rechtbank door het eerdere oordeel dat zij de procedure als een Wvggz-procedure beschouwt, de weg naar verlenging van de machtiging op grond van de Wzd heeft afgesloten. Verder klaagt betrokkene dat de rechtbank de opvolgende machtiging ten onrechte heeft verleend, nu de behandeling in de huidige Wzd-instelling niet doelmatig is gebleken en een alternatief, te weten ambulante hulp gedurende verblijf bij een oom en tante van betrokkene, ook mogelijk is.

3 Bespreking van het cassatiemiddel

Het cassatiemiddel bevat twee onderdelen, weergegeven onder I (nader toegelicht onder randnummers 1.1. tot en met 1.4.) en II (nader toegelicht onder randnummers 2.1. tot en met 2.3) van de procesinleiding.

Onderdeel I klaagt dat het onjuist, althans onbegrijpelijk is dat de rechtbank in de (tussen)beschikking van 11 juli 2023 aan de officier van justitie haar gevoelen kenbaar heeft gemaakt dat een zorgmachtiging in de onderhavige zaak passender zou zijn en het verzoek dan ook te beschouwen als een verzoek om een zorgmachtiging, en vervolgens in de bestreden beschikking anders heeft beslist, te weten dat een rechtelijke machtiging het meest geschikt is voor betrokkene. Het feit dat de officier van justitie weigert een zorgmachtiging te verzoeken, kan niet betekenen dat ineens de Wzd (toch) weer aan de orde kan zijn. Het gevolg van een dergelijke weigering zou moeten zijn dat de rechtbank zelfstandig een zorgmachtiging verleent en/of in ieder geval het verzoek van het CIZ tot een opvolgende machtiging afwijst. De rechtbank heeft de weg naar verlenging van de rechterlijke machtiging reeds afgesloten op 11 juli 2023. De Wzd is dan ook een niet doelmatig en gepasseerd station, zodat onjuist, althans onbegrijpelijk is dat de rechtbank desalniettemin een opvolgende machtiging zou kunnen verlenen, althans heeft verleend, aldus onderdeel I van het middel.

Onderdeel I

Alvorens is overga tot behandeling van het eerste onderdeel zal ik kort het juridisch kader van art. 38 lid 10 Wzd uiteenzetten. Art. 38 Wzd geeft regels voor de behandeling van een CIZ-verzoek tot het verlenen van een machtiging tot opname en verblijf of tot het verlenen van een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling. Op grond van art. 38 lid 10 Wzd kan de rechtbank indien zij zich op grond van het door haar ingestelde onderzoek afvraagt of in de gegeven omstandigheden een zorgmachtiging als bedoeld in de Wvggz niet passender is, dit gevoelen kenbaar maken aan het CIZ en de officier van justitie bij het desbetreffende arrondissementsparket en kan zij het verzoek tot het verlenen van een machtiging beschouwen als een verzoek tot het verlenen van een zorgmachtiging als bedoeld in de Wvggz. Zo nodig kan de rechter daarbij bepalen dat de behandeling op een later tijdstip wordt voortgezet. In de oorspronkelijke memorie van toelichting bij de Wzd is hierover het volgende opgenomen:

“Het tiende lid van artikel 3 3 geeft de rechter de mogelijkheid om, indien hij van mening is dat met betrekking tot een cliënt een machtiging op grond van de Wet bopz meer aangewezen is, omdat de cliënt valt onder de criteria voor onvrijwillige opname in de zin van de Wet bopz en beter op zijn plaats zou zijn in een instelling die aangemerkt is als een psychiatrisch ziekenhuis, niet zijnde een verpleeghuis of zwakzinnigeninrichting, de bal terug te leggen bij het indicatieorgaan en de officier van justitie of zelf in de zaak voorzien, in de zin dat hij een machtiging afgeeft op basis van de Wet bopz.”

Een verdere toelichting op het huidige art. 38 lid 10 Wzd is in de parlementaire stukken niet te vinden.De Wvggz kent een bepaling van deze strekking overigens niet.

Onder de oude Wet Bopz bestond wel een soortgelijke bepaling, te weten art. 8a Wet Bopz. Op grond van die bepaling kon de rechtbank indien zij zich op grond van het door haar ingestelde onderzoek afvroeg of in de gegeven omstandigheden een andere maatregel dan de verzochte niet passender was, dit gevoelen aan de officier van justitie kenbaar maken en daarbij zo nodig bepalen dat de behandeling van het verzoek op een later tijdstip werd voortgezet. Deze bepaling bracht volgens vaste rechtspraak van de Hoge Raad mee dat de rechter niet ambtshalve kon overgaan tot verlening van een andere machtiging dan was verzocht, indien de rechter die andere machtiging meer op zijn plaats achtte. De rechter diende de officier van justitie de gelegenheid te bieden om 1) zijn eerdere verzoek in te trekken of 2) al dan niet met nadere onderbouwing bij zijn eerdere verzoek te blijven of 3) een gewijzigd verzoek met de vereiste onderbouwing in te dienen. Art. 8a Wet Bopz was toepasselijk als het ging om totstandkoming van een voorlopige machtiging (art. 2 Wet Bopz), in het geval van een verzochte voorwaardelijke machtiging (art. 14a lid 4 Wet Bopz), in het geval van een verzochte machtiging tot voortgezet verblijf (art. 17 lid 2 Wet Bopz) en in geval van een machtiging op eigen verzoek (art. 33 Wet Bopz).De toepassing van art. 8a Wet Bopz werd beschouwd als een procesrechtelijke ‘incident’ (rechtelijke bemoeienis van andere aard dan de berechting van het materiële geschilpunt). In geval van het ‘standaardverloop’ van een procedure waarin de rechter toepassing gaf aan art. 8a Wet Bopz legde de rechter (doorgaans na een mondelinge behandeling van het inleidende verzoek) de zaak terug bij het openbaar ministerie, onder aanhouding van elke verdere beslissing. Er waren echter ook situaties waarin de rechter zich genoopt voelde om al een ‘deelbeslissing’ te nemen op grond van het inleidende verzoek, bijvoorbeeld in geval een termijn van vrijheidsbeneming afliep en de rechter het ongewenst achtte dat het gedwongen verblijf van betrokkene eindigde. In dat geval wees de rechter reeds een gedeelte van het verzoek toe (door een machtiging te verlenen voor een kortere geldigheidsduur dan verzocht), onder expliciete aanhouding van de beslissing voor het overige. Indien het Openbaar Ministerie geen aanleiding zag het verzoek te wijzigen, was de rechter gebonden aan het voorliggende stuk; zie in dit verband art. 24 Rv, dat voorschrijft dat de rechter de zaak onderzoekt en beslist op de grondslag van hetgeen partijen aan hun verzoek of verweer ten gronde hebben gelegd (tenzij uit de wet anders voortvloeit).

In mijn conclusie voor Hoge Raad 29 mei 2020 heb ik onder andere aandacht besteed aan art. 8a Wet Bopz. In die zaak had de officier van justitie aanvankelijk twee verzoekschriften ingediend, waarbij in het eerste verzoekschrift primair werd verzocht om een voorwaardelijke machtiging te verlenen ten aanzien van betrokkene en in het tweede verzoekschrift subsidiair een voorlopige machtiging ten aanzien van betrokkene te verlenen tot het doen opnemen en doen verblijven van betrokkene in een psychiatrisch ziekenhuis. Uit het (extract)proces-verbaal van de mondelinge behandeling bleek dat de rechtbank zich had afgevraagd of in casu een andere maatregel dan de verzochte niet passender was, waarop het verzoek van de officier van justitie was aangehouden om hem in de gelegenheid te stellen desgewenst een verzoek tot het verlenen van een andersoortige machtiging in te dienen. Vervolgens heeft de officier van justitie een verzoek tot het verlenen van een machtiging voortgezet verblijf van betrokkene ingediend ex art. 8a Wet Bopz. Het cassatiemiddel ging er mijns inziens ten onrechte vanuit dat het toepassing geven aan art. 8a Wet Bopz en het op die grond indienen van een verzoek door de officier van justitie betekent dat andere verzoeken daarmee zonder meer zijn ingetrokken. Aan het slot van de conclusie onder 2.14 heb ik daaromtrent als volgt overwogen:

“Zeker gezien de gewijzigde verzoeken van de officier van justitie in zijn memorandum, had betrokkene er niet op mogen vertrouwen dat de verzoeken om een voorwaardelijke machtiging althans een voorlopige machtiging te verlenen, zouden zijn ingetrokken. De omstandigheid dat de officier van justitie het standpunt van betrokkene dat “gelet op het verzoek ex 8a BOPZ het verzoek tot verlening van een voorlopige machtiging van tafel was”, niet heeft weersproken, maakt dat niet anders. Artikel 8a Wet Bopz houdt niet in dat de reeds gedane verzoeken automatisch worden ingetrokken. De bepaling is ingevoegd omdat de rechtbank niet de bevoegdheid heeft om ambtshalve een andere machtiging te verlenen dan door de officier van justitie is verzocht. Dat laat het naast elkaar bestaan van meerdere verzoeken onverlet. De rechtbank hoefde betrokkene en de officier van justitie niet in de gelegenheid te stellen zich daarover nog uit te laten, zoals het onderdeel betoogt. Evenmin behoefde dit nadere motivering van de rechtbank. Het onderdeel faalt.”

Mijns inziens gaat het vorenstaande evenzeer op voor het bepaalde in art. 38 lid 10 Wzd. Dat inmiddels, sinds het vervallen van de Wet Bopz per 1 januari 2020, sprake is van twee verschillende wetten (te weten de Wzd en de Wvggz) doet daaraan niet af. Uit de omstandigheid dat de rechtbank haar gevoelen of in de gegeven omstandigheden een zorgmachtiging als bedoeld in de Wvggz niet passender is aan het CIZ en de officier van justitie kenbaar maakt en het inleidend verzoek (op dat moment) beschouwt als een verzoek tot het verlenen van een zorgmachtiging, volgt niet dat het reeds gedane verzoek door het CIZ automatisch als ingetrokken moet worden beschouwd. Het naast elkaar bestaan van meerdere verzoeken blijft mijns inziens mogelijk, te meer in geval de rechtbank de beslissing op (een gedeelte van) het verzoek heeft aangehouden, zoals in de onderhavige zaak ook is gebeurd. Ook het feit dat voor de rechter onder de Wzd (en de Wvggz) mogelijkheden bestaan om ambtshalve een machtiging af te geven, staat hieraan niet in de weg. Toepassing van art. 38 lid 10 Wzd kan immers meebrengen dat de officier van justitie besluit om (toch) geen verzoek in te dienen voor een zorgmachtiging. Het inleidend verzoek van het CIZ tot het verlenen van een rechterlijke machtiging is daarmee dan ook niet van tafel. Daarbij komt dat in de onderhavige zaak de officier van justitie de rechtbank bij brief van 4 augustus 2023 heeft laten weten de voorbereiding van het verzoekschrift tot het verlenen van een zorgmachtiging te beëindigen, naar aanleiding van de medische verklaring van 3 augustus 2023 en de negatieve bevindingen van de geneesheer directeur van eveneens 3 augustus 2023, waaruit volgt dat, kort gezegd, geen stoornis in de zin van de Wvggz is vastgesteld bij betrokkene, zodat niet is voldaan aan de criteria van de Wvggz. De rechtbank heeft haar eindoordeel in de bestreden beschikking dat de problematiek van betrokkene meer past binnen het Wzd kader gebaseerd op deze nieuwe feiten en omstandigheden, te weten de medische verklaring van 3 augustus 2023 en de bevindingen van de geneesheer directeur van diezelfde datum, zijde stukken die ten tijde van de (tussen)beschikking van 11 juli 2023 nog niet beschikbaar waren. Een situatie waarin de rechtbank niet meer zou kunnen beslissen op het inleidend verzoek, nadat de rechtbank na aanhouding van (een gedeelte van) de beslissing op basis van nieuwe feiten en omstandigheden met de officier van justitie van oordeel is dat is voldaan aan de gronden voor toewijzing van het inleidend verzoek en dat er geen mogelijkheden zijn voor verplichte zorg in het kader van de Wvggz en vaststaat dat een (gedwongen) opname in het belang van betrokkene noodzakelijk is, zou mijns inzien onwenselijk zijn. Het betreft immers een gevoelen van de rechtbank, welk gevoelen na nader onderzoek niet juist kan blijken te zijn, zoals in casu ook is gebeurd. De rechtbank moet dan op haar gevoelen kunnen terugkomen.

Voor zover het middel suggereert dat sprake is van een bindende eindbeslissing van de rechtbank in de (tussen)beschikking van 11 juli 2023 nu de rechtbank stelt het verzoek tot het verlenen van een machtiging te beschouwen als een verzoek tot het verlenen van een Wvggz zorgmachtiging, wijs ik in dit verband ten overvloede nog op de omstandigheid dat de ruimte voor de feitenrechter om in een latere uitspraak van een eindbeslissing terug te komen inmiddels door Uw Raad aanzienlijk is vergroot. De eisen van een goede procesorde brengen mee dat de rechter aan wie is gebleken dat een eerder door hem gegeven, maar niet in een einduitspraak vervatte, eindbeslissing berust op een onjuiste juridische of feitelijke grondslag, bevoegd is om, nadat partijen de gelegenheid hebben gekregen zich dienaangaande uit te laten, over te gaan tot heroverweging van die eindbeslissing. De rechter kan daarmee voorkomen dat hij op een ondeugdelijke grondslag een einduitspraak zou doen.

Voor zover in het eerste onderdeel aldus wordt geklaagd dat de Wzd niet langer aan de orde was, nadat de rechtbank in haar (tussen)beschikking van 11 juli 2023 haar gevoelen of in de gegeven omstandigheden een zorgmachtiging als bedoeld in de Wvggz niet passender was, kenbaar heeft gemaakt aan het CIZ en de officier van justitie en het voorliggende verzoek vanaf dat moment te beschouwen als een verzoek tot het verlenen van een zorgmachtiging, kan deze klacht gelet op het voorgaande niet slagen.

Onderdeel II

Het tweede onderdeel klaagt voorts dat nu de rechtbank eerder bij (tussen)beschikking van 11 juli 2023 heeft vastgesteld dat de geboden zorg in de huidige Wzd-instelling niet doelmatig is, en de hoofdbehandelaar dit ter zitting van 7 augustus 2023 heeft bevestigd, onbegrijpelijk, althans onvoldoende gemotiveerd is waarom de rechtbank daarover thans (in de bestreden beschikking) anders oordeelt. De rechtbank overweegt in rov. 5.3 en 5.4 van de bestreden beschikking met betrekking tot het verblijf van betrokkene bij haar oom en tante dat dit gelet op het ernstig misbruik van betrokkene dat in het verleden heeft plaatsgevonden zeer onwenselijk is. Uit de stukken kan echter geen werkelijke contra-indicatie worden gevonden voor verblijf van betrokkene bij genoemde oom.

De rechtbank heeft in rov. 5.3 van de bestreden beschikking geoordeeld dat ondanks het feit dat de setting in de Wzd-instelling waar betrokkene verblijft niet ideaal is voor haar, het aldaar wel is gelukt om haar middelengebruik onder controle te krijgen en het aantal suïcidepogingen is afgenomen. De rechtbank concludeert daaruit dat betrokkene enige baat heeft bij de behandelsetting die de huidige Wzd-instelling betrokkene biedt. Ook is het in de huidige instelling voor het eerst gelukt om een EMDR-sessie te laten slagen, zodat de rechtbank op grond daarvan concludeert dat betrokkene ook op dat vlak voorzichtig kleine stappen maakt. Op grond hiervan acht de rechtbank een opname in het Wzd kader geschikt en doelmatig. Anders dan het onderdeel betoogt, acht ik dit oordeel van de rechtbank niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd. In de medische verklaring van 3 augustus 2023 is weergegeven dat betrokkene in gesprek met de psychiater beschrijft dat zij voorheen in GGZ-instellingen negen sessies EMDR-behandeling heeft gehad en dat zij recent bij de huidige Wzd-instelling ook een EMDR-sessie heeft gehad, die wel is geslaagd. Ook beschrijft betrokkene dat zij sinds haar verblijf in de huidige instelling (samengevat) geen alcohol meer en minder drugs gebruikt. Voorts vertelt de persoonlijk begeleider van betrokkene in de huidige instelling dat voor hem duidelijk is dat betrokkene baat heeft bij de structuur die de woonvorm haar biedt en dat er zo goed als geen drugsgebruik meer is. Uit de bevindingen van de geneesheer-directeur van 3 augustus 2023 blijkt ook dat het in de huidige setting wel is gelukt om minder middelen te gebruiken en suïcide af te wenden. Ik acht het oordeel van de rechtbank in de bestreden beschikking dat een opname van betrokkene in het Wzd kader geschikt en doelmatig is in het licht hiervan niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd. De omstandigheid dat de rechtbank eerder in de (tussen)beschikking van 11 juli 2023 anders heeft geoordeeld, doet daaraan niet af, nu het oordeel in de bestreden beschikking is gebaseerd op de medische verklaring en de bevindingen van de geneesheer-directeur van 3 augustus 2023, te weten nieuwe stukken die ten tijde van de (tussen)beschikking van 11 juli 2023 nog niet bekend waren.

Ook de overwegingen van de rechtbank ten aanzien van een mogelijk verblijf van betrokkene bij haar oom (en tante) zijn niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd. In het pedagogisch verslag (dat onderdeel uitmaakt van het op 16 januari 2023 opgestelde zorgplan), is opgenomen dat betrokkene als kind uit huis is geplaatst vanwege seksueel misbruik door haar vader, oom en één broertje. Ook in de onderbouwing van de aanvrager, [aanvrager] , wordt beschreven dat de jeugd van betrokkene zich kenmerkt door onder andere seksueel misbruik door vader, oom en broertje. Voorts wordt in de Incidentenlijst oktober 2022 – maart 2023 genoemd dat betrokkene ‘verdrietig was over een bericht wat ze van haar oom zou hebben gehad en seksueel getint van aard was’ en ‘aangaf weer een bericht te hebben gehad via facebook van haar oom die dreigde langs te komen. De overweging van de rechtbank dat zij het zeer onwenselijk acht dat betrokkene gaat wonen bij de oom die er mede voor heeft gezorgd dat zij is getraumatiseerd, is in dit licht niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd. Dat in de medische verklaring van 3 augustus 2023 (enkel) het seksueel misbruik van betrokkene door haar vader wordt genoemd, doet hieraan niet af, daar de overwegingen van de rechtbank door de overige genoemde stukken in het procesdossier worden bevestigd. De klacht faalt dan ook in zoverre.

Voor zover het middel klaagt dat de overweging van de rechtbank dat betrokkene niet in een ambulante setting kan worden behandeld onbegrijpelijk, althans onvoldoende gemotiveerd is, kan ook deze klacht niet slagen. Uit het procesdossier blijkt afdoende dat bij betrokkene sprake is van ernstige en complexe problematiek en dat zij (intensieve) hulpverlening nodig heeft. De rechtbank heeft in rov. 5.3 van de bestreden beschikking overwogen dat op dat moment nog geen enkel zicht was op wanneer, door wie en op welke wijze ambulante hulpverlening kon worden ingezet, zodat een opname dus noodzakelijk is. Onder andere uit het proces-verbaal van de mondelinge behandeling van 7 augustus 2023 volgt dat de mentor van betrokkene op de vraag van de rechter of op dat moment zorg voor betrokkene was geregeld indien zij zou overgaan naar een vrijwillig kader, liet weten dat ‘nog niet te weten’ en dat de hoofdbehandelaar ter zitting heeft verklaard dat ‘als men betrokkene zou laten gaan, op dat moment nog niets was geregeld voor haar’.In het licht hiervan en gelet op de ernstige en complexe problematiek van betrokkene, die afdoende blijkt uit het procesdossier is het oordeel van de rechtbank dat ambulante hulpverlening op dat moment geen optie was voor betrokkene voldoende begrijpelijk en toereikend gemotiveerd. Nu de rechtbank het oordeel voldoende heeft toegelicht, faalt ook de klacht in onderdeel II.

De slotsom is dat de klachten falen.

4 Conclusie

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G